Ahmet Muhtar CİLLİ
Aslen Rize PAZAR ‘lı olup İstanbul Yüksek Mühendis Okulu mezunudur. Hicaz Demiryolları Mühendisliği, Nâfıa Nezâreti Demiryolları Umûm Müdürlüğü, Hicaz Demiryolları Umûm Müdürlüğü, Nâfıa Nezâreti Müsteşarlığı, Osmanlı Meclis-i Mebûsan IV. Dönem Trabzon Mebusluğu, Doğu Anadolu Demiryolları İstiksaf ve İnşaat Başmühendisliği, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Kurucu Üyeliği, TBMM II. Dönem Trabzon Milletvekilliği, Nâfıa Encümeni Reisliği, 1. Hükûmet Nâfıa Vekilliği yapmıştır. Evli ve üç çocuk babasıdır.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Kuruluş
Atatürk’ün silah arkadaşları; Rauf Orbay, Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Adnan Adıvar tarafından kurulan Türkiye’nin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 17 Kasım 1924’te kuruldu.
Partinin kurulmasına neden olan olayların ilk halkasını Kazım Karabekir, Nisan 1923 seçimlerine dayandırmıştır.Cumhuriyet Halk Fırkası’nı eleştirirken de şu sözlere yer vermişti;
‘Ben muhalif istemiyorum’ diyerek, kendisine kavlen ve tahriren en çok sadakat gösterenleri ve Birinci Meclis’te fiiliyatıyla bu emniyeti kazananları ve hemen bütün karargâhının mensuplarını namzet gösteriyordu. Ben de böyle emre uyan bir meclisle, dünyaya hakim İtilaf devletlerinin emniyetini kazanamayacağımızı ve dahilde de hürriyet mefhumunu kaldıracağımızı ve belki daha şiddetli bir muhalefete yol açılacağını söyleyerek seçim komitesinden ayrıldım’
Aynı şekilde Rauf Orbay’da Cumhuriyer’in ilanının ardından, Cumhuriyetin ilanında izlenmiş olan yöntmi eleştirmiş ve bu durum da yol ayrımını belirleyen en önemli etkenlerden olmuştur.
Türkiye Cumhuriyet Fırkası, 17 Kasım 1924’te İçişleri Bakanlığı’na verilen bir dilekçeyle resmen kuruldu. Partinin amaçları şöyle tanımlandı;
“Hakimiyetin bila kayd-ı şart millette olduğu ve milletin mukadderatına bizzat vazıülyed bulunduğu esasına istinaden cumhuriyeti idareyi takviye etmek ve memlekette kanunların seyyanen tatbikini temin ile istikrar ve emniyeti teyid ve tezyid eylemek ve teceddüt ve tekamül esasları ile milleti medeniyeti muassırada bir refaha isal edecek esbabı hazırlamak…”
Parti’nin kadrosunda yer alan isimler;
Ali Fuat Cebesoy (Ankara), Osman Nuri Özpay, Necati Kurtuluş (Bursa), Feridun Fikri Düşünsel (Dersim), Cafer Tayyar Eğilmez (Edirne), İhsan Hamit Tiğrel (Ergani), Sabit Sağıroğlu (Erzincan), Halet Sağıroğlu (Erzurum), Münir Hüsrev Göle, Rüştü Paşa (Erzurum), Halil Işık (Ertuğrul), Miralay Arif Bey (Eskişehir), Zeki Kadirbeyoğlu (Gümüşhane), Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Kâzım Karabekir, İsmail Canbulat, Refet Bele (İstanbul), Hoca Kâmil Efendi (Karahisar-ı Sahip), Abdullah Hulusi Zarplı (Karesi), Halit Akmansü (Kastamonu), Ahmet Şükrü Bey (Kocaeli), Abidin Bey (Manisa), Ahmet Besim Özek (Mersin), Ahmet Faik Günday (Ordu), Halis Turgut (Sivas), Bekir Sami Kunduh (Tokat), Ahmet Muhtar Cilli, Mehmet Rahmi Eyüboğlu (Trabzon).
Araştırmacı-yazar Erik-Jan Zürcher partinin programını yaptığı araştırmalar sonucunda şöyle değerlendirmiştir. ”İçinde belirgin bir Batı Avrupa çeşnisi taşıyan bir liberalizm programı”
Parti beyannamesinin başında, milletin” “mukadderatını bizzat tayin ve idare etmek rüşd ve kabiliyetini izhar” ettiği vurgulanarak ülkenin demokrasiye hazır olmadığı görüşü reddedilir.
Partinin tüzüğünde cumhuriyet ilkesinin, liberalizmin ve demokrasinin benimsendiği belirtilirken aynı zamanda dini inançlara da saygılı olunduğu açıklanmıştır. Atatürk bu durumu Nutuk’ta bu durumu,”dini siyasi çıkarlara alet etmek”olarak yorumlamıştır.
İnönü gitti
Diplomatik temasların ardından 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Mudanya’da uzlaşma sağlanmasıyla yeni bir savaşa girilmeden barış konferansına gidilmesinin yolu açıldı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan kentinde göl kenarındaki Şato Oteli’nde başladı. Türk heyetinin baş delegesi Dışişleri Bakanı İsmet İnönü idi. Sağlık Bakanı Rıza Nur ile Maliye Bakanı Hasan Saka’nın delege olduğu heyette, Münir Ertegün, Ahmet Muhtar Çilli, Veli Saltık, Zülfü Tigrel, Zekai Apaydın, Mahmut Celal Bayar, Şefik Basman, Seniyettin Başak, Şefket Doğruker, Tevfik Bıyıklıoğlu, Tahir Taner, Nusret Metya, Hikmet Bayur, Zühtü İlham, Fuat Ağralı, Mustafa Şeref Özkan, Şükrü
Kaya, Hamit Hasancan, Cavit Bey, Hayım Naum ve Baha Bey de danışman olarak görev aldı:
21 Kasım’da açılış töreni yapılan konferans, 22 Kasım’da çalışmalarına başladı. Görüşülen ilk konu sınırlardı. Bunun içinde de Batı Trakya konusu, Suriye ve Irak sınırı sorunları öne çıkıyordu. Türk heyetinin en önemli direnişlerinden birini de kapitülasyonlar konusu oluşturdu. Yeni Türk devleti, iktisadi bağımsızlığından ödün vermiyordu. Oluşan anlaşmazlıklar nedeniyle görüşmeler 4 Şubat 1923’te kesildi. İsmet Paşa, Romanya üzerinden Türkiye’ye döndü. Lozan Barış Konferansı, ikinci dönem çalışmalarına 23 Nisan 1923’te başladı. Çetin müzakerelere sahne olan konferansın ardından antlaşma ancak 24 Temmuz 1923’te imzalanabildi.
Son yorumlar